MP board Class 10 Sanskrit Chapters solution NCERT Solutions Chapter 6 सुभाषितानि

षष्ठः पाठः

सुभाषितानि

( सुन्दर वचन )

पाठ परिचय

संस्कृत साहित्य के जिन पद्यों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है, उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं। प्रस्तुत पाठ में विभिन्न ग्रन्थों से दस श्लोक लिए गए हैं। जिसके माध्यम से परिश्रम का महत्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं को उपादेयता, बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

पाठ का हिन्दी अनुवाद

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।।

अन्वयः – हि मनुष्याणां शरीरस्थ: महान् शत्रुः आलस्यम् । उद्यमसमः बन्धुः न अस्ति यं कृत्वा मानवः न शब्दार्थ- आलस्यम् = आलस्य, हि निश्चय से, शरीरस्थः = शरीर में रहने वाला, रिपुः = शत्रु,

अवसीदति।

नास्ति नहीं है, अवसीदति दुःखी होता है।

अनुवाद – मानव के शरीर में रहने वाला आलस्य ही निश्चित रूप से उसका सबसे बड़ा शत्रु है। परिश्रम के समान उसका कोई मित्र नहीं होता, जिसे करके मनुष्य कभी दुःखी नहीं होता।

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो, बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः ।

पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः, करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ।।

अन्वयः– गुणी गुणं वेत्ति, निर्गुणः न वेत्ति, वली बलं वेत्ति, निर्बलः न वेत्ति । वसन्तस्य गुणं पिकः, वायसः न, सिंहस्य बलं करी, मूषकः न शब्दार्थ- वेत्ति जानता है, निर्गुण गुणहीन, वायसः = कौआ, करी हाथी, बली बलवान,

मूषकः = चूहा।

अनुवाद – गुणवान मनुष्य गुण जानता है, निर्गुण नहीं जानता। शक्तिशाली बल जानता है, निर्बल नहीं जानता। कोयल बसन्त ऋतु के महत्व (गुण) को जानती है, कौआ नहीं जानता और हाथी सिंह के बल को जानता है चूहा नहीं जानता है।

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुष्यति, ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति । अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ।।

अन्वयः – निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति सः तस्य अपगमे ध्रुवं प्रसीदति यस्य मनः अकारणद्वेषि, तं

जनः कथं परितोषयिष्यति ।

शब्दार्थ- निमित्त कारण, ध्रुवं निश्चित, अपगमे समाप्त होने पर

अनुवाद — निश्चित ही जो किसी कारण से क्रोध करता है, वह उस कारण के समाप्त होने पर प्रसन्न होता है। जिसका मन अकारण द्वेष करने वाला है उसे मनुष्य कैसे सन्तुष्ट करेगा।

i(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते, हयाश्च नागाश्च वहन्ति तोधिताः । अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,

परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ।। अन्वयः– पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृह्यते, हयाः नागाः च बोधिता: वहन्ति । पण्डितः जनः अनुक्तम्

अपि ऊहति, हि बुद्धयः परेङ्गितज्ञानफलाः भवन्ति । शब्दार्थ उदीरितः = कहा हुआ, गृह्यते = प्राप्त किया, हयाः = घोड़े, ऊहति = निर्धारित / अंदाजा अनुक्तम् = बिना कहे, बोधिताः = बताए गए।

अनुवाद – कहा हुआ संकेत (अर्थ) पशु से भी ग्रहण कर लिया जाता है, घोड़े व हाथी भी बताए हुए को

समझते हैं, ज्ञानी लोग न कहे हुए का अंदाजा लगा लेते हैं, क्योंकि बुद्धिमान दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी

फल वाले होते हैं।

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां, देहस्थितो देहविनाशनाय । यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः, स एव वह्निर्दहते शरीरम् ।।

अन्वयः – हि नराणां देहविनाशना प्रथमः शत्रुः देहस्थितः क्रोधः । हि यथा काष्ठगतः स्थितः वह्निः काष्ठम् एव दहते सः एव (क्रोध: एव) शरीरं ( दहते ) | शब्दार्थ – वह्निः = अग्नि, दहते जलाती है, काष्ठगतः = लकड़ी में रहने वाला प्रथमः पहला,

देहस्थितः = देह में स्थित

अनुवाद – निश्चय ही मनुष्य के शरीर के विनाश के लिए प्रथम शत्रु क्रोध है। जैसे लकड़ी में स्थित

अग्नि लकड़ी को जलाती है ठीक वैसे ही क्रोध मानव शरीर को जला देता है।

(च) मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति, गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः । मूर्खाश्च मूर्खे: सुधियः सुधीभिः, समान शील व्यसनेषु सख्यम् ||

अन्वयः – मृगाः मृगैः सह, गावः च गोभिः (सह) तुरगा: तुरङ्गैः मूर्खा: मूर्खे: (सह) सुधिय: सुधीभिः सङ्गम् अनुव्रजन्ति सख्यम् समान शील व्यसनेषु ( भवति) | शब्दार्थ- मृगाः = हिरण, गावः = गाएँ, तुरगाः = घोड़े, सुधियः = विद्वान्, व्यसनेषु स्वभाव में, =

सख्यम् = मित्रता । अनुवाद – हिरण हिरणों के साथ, गाएँ गायों के साथ, घोड़े घोड़ों के साथ, विद्वान विद्वानों के साथ जाते

हैं (अनुसरण) करते हैं। एकसमान स्वभाव व गुण होने पर मित्रता होती है।

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः । यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते ।।

अन्वयः – फलाच्छाया समन्वितः महावृक्ष: सेवितव्यः । दैवात् यदि फलम् न अस्ति, छाया केन निवार्यते। शब्दार्थ- सेवितव्य आश्रय के योग्य, दैवात् भाग्यवश, महावृक्षः = महान वृक्ष, निवार्यते रोकी

जाती है।

अनुवाद – फल और छाया से युक्त महान वृक्ष आश्रय लेने योग्य होता है। यदि भाग्यवश फल न भी हो

तो भी छाया किसके द्वारा रोकी जा सकती है।

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम् । अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः ॥
अन्वयः – अमन्त्रम् अक्षरं न अस्ति, अनौषधम् मूलं न अस्ति, अयोग्यः पुरुषः न अस्ति, तत्र योजक:

शब्दार्थ- मूलं जड़, योजक: जोड़ने वाला, दुर्लभं कठिनता से प्राप्त होना, अनौषधम् =

दुर्लभः।

औषधि रहित । अनुवाद – मन्त्र से रहित अक्षर नहीं होता है, जड़ औषधी से रहित नहीं होती, पुरुष अयोग्य नहीं होता,

वहाँ जोड़ने वाला पारखी है, जो गुणों को एकत्र करके अपना उपयोग करें।

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता । उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा ।

अन्वयः – महताम् सम्पत्तौ च विपत्तौ च एकरूपता सविता उदये रक्तः तथा अस्तमये

च रक्तः (भवति)

शब्दार्थ- सम्पत्तौ = सम्पत्ति में, विपत्तौ विपत्ति में, रक्तः = लाल, सविता सूर्य अनुवाद – महापुरुषों की सम्पत्ति व विपत्ति में समरूपता होती है, जिस प्रकार सूर्य उदय होता हुआ और

अस्त होता हुआ भी लाल होता है ।

(ञ) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम् । अश्वश्चेद् धावने वीरः

भारस्य वहने खरः || अन्वयः – विचित्रे संसारे खलु किञ्चित् निरर्थकम् न अस्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः (तर्हि) भारस्य

वहने खरः ।

शब्दार्थ- खलु निश्चय ही, चेद् = यदि, खरः = गधा, निरर्थकम् = बेकार, भारस्य भार के, धावने दौड़ने में । =

अनुवाद — निश्चित रूप से इस विचित्र संसार में कुछ भी बेकार नहीं है, क्योंकि यदि घोड़ा दौड़ने में

उपयोगी होता है तो गधा भार उठाने में उपयोगी होता है।

अभ्यास प्रश्नाः

प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत

( क ) मनुष्याणां महान् रिपुः कः ?

उत्तरम् – आलस्यं ।

(ख) गुणी किं वेत्ति ?

उत्तरम् – गुणं ।

( ग ) केषां सम्पत्तौ च विपत्तौ च महताम् एकरूपता ?

उत्तरम् – महापुरुषाणाम्।

(घ) पशुना अपि कीदृशः गृह्यते ?

उत्तरम् – उदीरितोऽर्थः ।

(ङ) उदयसमये अस्तसमये च कः रक्तः भवति ?

उत्तरम् – सविता (सूर्यः) ।

प्रश्न 2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

( क ) केन समः बन्धुः नास्ति ?

उत्तरम् – उद्यमसमः बन्धुः नास्ति ।
(ख) वसन्तस्यं गुणं कः जानाति ? उत्तरम् – वसन्तस्य गुणं पिक: जानाति ।

(ग) बुद्धयः कीदृशः भवन्ति ? उत्तरम् – बुद्धयः पेरङ्गितज्ञानफला भवन्ति ।

( घ) नराणां प्रथमः शत्रुः कः ?

उत्तरम् – नराणां प्रथमः शत्रुः क्रोधः अस्ति । (ङ) सुधियः सख्यं केन सह भवति ?

– सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति । उत्तरम् – (च) अस्माभिः कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः ?

उत्तरम् – अस्माभिः फलच्छायासमन्वितः वृक्ष: सेवितव्यः ।

प्रश्न 3. अधोलिखिते अन्वयद्वये रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत

(क) य: उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य. . सः ध्रुवं

अस्ति, .तं कथं परितोषयिष्यति ?

संसारे खलु.

वहने (वीर) (भवति)

खर:

(ख

उत्तरम् – (क) निमित्तम् अपगमे, जनः ।

प्रसीदति । यस्य मनः अकारणद्वेषि

. निरर्थकम् नास्ति । अश्वः चेत् .

(ख) विचित्रे, किञ्चित् धावने, भारस्य । प्रश्न 4. अधोलिखितानां वाक्यानां कृते समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखत –

(क) विद्वान् स एव भवति यः अनुक्तम् अपि तथ्यं जानाति ।

( ख ) मनुष्यः समस्वभावैः जनैः सह मित्रतां करोति ।

(ग) परिश्रमं कुर्वाण : नरः कदापि दुःखं न प्राप्नोति

( घ) महान्तः जनाः सर्वदैव समप्रकृतयः भवन्ति ।

उत्तरम् – (क) अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः ।

(ख) समान-शील व्यसनेषु सख्यम् ।

(ग) नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।

(घ) सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता

प्रश्न 5. यथानिर्देशं परिवर्तनं विधाय वाक्यानि रचयत – ( क) गुणी गुणं जानाति । (बहुवचने)

(ख) पशुः उदीरितम् अर्थं गृह्णाति (कर्मवाच्ये)

(ग) मृगाः मृगैः सह अनुव्रजन्ति । (एकवचने) (घ) कः छायां निवारयति । (कर्मवाच्ये)

(ङ) तेन एव वह्निना शरीरं दह्यते । (कर्तृवाच्ये)

उत्तरम् – (क) गुणिनः गुणं जानन्ति । (ख) पशुना उदीरितः अर्थं गृह्यते ।

(ग) मृग: मृगैः सह अनुव्रजति ।

(घ) केन छाया निवार्यते ।

(ङ) सः एव वह्निः शरीरं दहति ।

।
प्रश्न 6. ( अ ) सन्धिं सन्धिविच्छेदं कुरुत (क) न + + उद्यमसमः

(ख)

(ग) अनुक्तम् + अपि +

(घ)

(ङ)

(च) रक्त: + च

(छ)

उत्तरम् –

(क) न + अस्ति अपगमे + उद्यमसमः

(ख) तस्य + – +

(ग) अनुक्तम् +

(घ) गाव:

(ङ) न

(च) रक्तः

+

+

+

च

अस्ति

+

अस्मये

अस्तमये

तस्यापगमे

गावश्च

नास्ति

योजकस्तत्र ।

नास्त्युद्वमसमः

तस्यापगमे

अनुक्तमप्यूहति

गावश्च

रक्तश्चास्तमये

(छ) योजकः + तत्र (आ) समस्तपदं/विग्रहं लिखत योजकस्तत्र ।

( क ) उद्यमसमः, (ख) शरीरे स्थितः, (ग) निर्बलः, (घ) देहस्य विनाशनाय, (ङ) महावृक्षः, (च) समानं शीलं व्यसनं येषां तेषु, (छ) अयोग्यः । उत्तरम् – (क) उद्यमेन समः, (ख) शरीरस्थः, (ग) बलेन हीनः, (घ) देहविनाशाय, (ङ) महान् च

असौ वृक्षः, (च) समानशीलव्यसनेषु (छ) न योग्यः ।

प्रश्न 7. (अ) अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि पाठात् चित्वा लिखत –

(क) प्रसीदति, (ख) मूर्ख:, (ग) बली, (घ) सुलभः, (ङ) संपत्ती, (च) अस्तमये, (छ) सार्थकम् । उत्तरम् – (क) अवसीदति, (ख) पण्डितः, (ग) निर्बलः, (घ) दुर्लभः, (ङ) विपत्तौ, (च) उदये,

(छ) निरर्थकम् ।

( आ ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत –

(क) वायसः, (ख) निमित्तम् (ग) सूर्यः, (घ) पिकः, (ङ) वह्निः ।

उत्तरम् – (क) वायसः- वायसः कृष्णः वर्णः भवति ।

(ख) निमित्तम – त्वं किं निमित्तं दृष्ट्वा अत्र तिष्ठामि ।

(ग) सूर्य – प्रकाशस्य स्रोतः सूर्यः एव अस्ति ।

(घ) पिक :- पिकः मधुरं कुञ्जति । (ङ) वह्निः – तत्र सुदीप्तः वह्निः प्रज्वलति ।

पठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः । नास्त्युद्यमसमो बंधुः कृत्वा यं नावसीदति ।।

(1) एकपदेन उत्तरत

(i) महान् रिपुः कः अस्ति ?

(ii) केन समः बन्धु न अस्ति ?
(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत (i) कम् कृत्वा नरः न अवसीदति ?

(3) भाषिककार्यम् –

(i) ‘मित्रम्’ पदस्य विपरीतार्थकं पदं लिखत। (ii) ‘महान् रिपुः’ पदस्य विशेष्यपदं लिखत।

(iii) ‘नावसीदति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ? उत्तरम् – (1) (i) आलस्यं, (ii) उद्यमेन |

( 2 ) (i) उद्यमसमम कृत्वा नरः न अवसीदति।

(3) (i) शत्रु, (ii) रिपु:, (iii) मनुष्यः । (ख) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते, हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः । अनुक्तमप्यूहति पंडितो जनः, परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ।। (1) एकपदेन उत्तरत

(i) कः पशुनापि गृह्यते ?

(ii) के बोधिता: वहन्ति ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत (i) बुद्धयः कीदृशः भवति ?

(3) भाषिककार्यम् –

(i) अश्वा’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् ?

(ii) ‘गृह्यते’ क्रियापदस्य कर्त्ता कः ?

(iii) ‘हयाश्च नागाश्च वहन्ति’ अत्र क्रियापदं किम् ?

उत्तरम् – (1) (i) उदीरितोऽर्थः, (ii) हयाश्च नागाश्च । (2) (i) बुद्धयः परेङ्गितज्ञानफला हि भवन्ति

(3) (i) हया:, (ii) अर्थ:, (iii) वहन्ति ।

(ग) मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,

गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः मूर्खाश्च मूर्खे: सुधियः सुधीभिः,

समान शील व्यसनेषु सख्यम् ।।

(1) एकपदेन उत्तरत –

(i) मृगा: केन सङ्गमनुव्रजन्ति ?

(ii) गाव: काभिः सह अनुव्रजन्ति ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) कुत्र सख्यं भवति ?

(3) भाषिककार्यम् –

(i) ‘अनुव्रजन्ति’ पदस्य क्रियापदस्य कर्ता क ?

(ii) ‘पंडिता’ पदस्य विपर्ययपदं श्लोके किम् अस्ति

?(iii) ‘तुरगा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् ?

उत्तरम् –(1) (i) मृगैः, (ii) गोभिः।

(2) (i) समान-शील-व्यसनेषु सख्यम् भवति ।

(3) (i) मृगा:, (ii) मूर्खाः, (iii) अनुव्रजन्ति ।

प्रश्न 2. अधोलिखितान् श्लोकान् अन्वयं मञ्जूषायाः सहायतया उचितक्रमेण पूरयत

( क ) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति, ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति ।

मञ्जूषाः – भूत्वा, निवारणम्, क्रोधः, – कारणं ।

अन्वयः – नरस्य क्रोधस्य किमपि (i) भवति यदि तस्य कारणस्य – ..(ii)…. भवति तदैव.

(iii)…… स्वयमेव शाम्यति (iv) च प्रसीदति ।

उत्तरम् – (i) कारणं, (ii) निवारणम्, (iii) क्रोधः, (iv) भूत्वा ।

–

(ख) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम् ।

अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ।।

मञ्जूषाः – महत्वम्, संसारः, निरर्थकम्, अश्वः ।

अन्वयः – निश्चयमेन अयं (i) विचित्र : वर्तते यत्र किञ्चित् अपि (ii) न अस्ति । यदि ..(iii)….. धावने श्रेष्ठ: तर्हि गर्दभ : भारवहने । यथासमयम् सर्वेषामेव (iv)….. विधते । उत्तरम् – (i) संसार:, (ii) निरर्थकम् (iii) अश्वः, (iv) महत्वम् ।