MP board Class 10 Sanskrit Chapters solution भूकम्पविभीषिका ( भूकम्प की विभीषिका ) NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit

भूकम्पविभीषिका ( भूकम्प की विभीषिका )

Chapter 10 भूकंपविभीषिका

पाठ परिचय

हमारे वातावरण में भौतिक सुख-सुविधा के साथ-साथ अनेक आपदाएँ भी लगी रहती हैं। प्राकृतिक आपदाएँ जीवन को अस्त-व्यस्त कर देती हैं, कभी किसी महामारी की आपदा, बाढ़ तथा सूखे की आपदा या उफान के रूप में भयंकर प्रलय: ये सब हम अपने जीवन में देखते हैं, सुनते हैं। भूकम्प भी ऐसी ही आपदा है, इस पर यहाँ दृष्टिपात किया गया है। इस पाठ के माध्यम से यह बताया गया है कि किसी भी आपदा में बिना किसी घबराहट और हिम्मत के साथ किस प्रकार हम अपनी सुरक्षा स्वयं कर सकते हैं।

पाठ का हिन्दी अनुवाद

( क ) एकोत्तरद्विसहस्र ख्रीष्टाब्दे (2001 ईस्वीये वर्षे) गणतन्त्र दिवस पर्वणि यदा समग्रमपि आरतराष्ट्रं नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नमासीत् तदाकस्मादेव गुर्जर राज्यं पर्याकुलं, विपर्यस्तम्, कन्दनविकलं विपन्नञ्च जातम् । भूकम्पस्य दारुणविभीषिका समस्तमपि गुर्जरक्षेत्रं विशेषेण च कच्छजनपदं सावशेषेषु परिवर्तितवती । भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरं तु मृत्तिकाक्रीडनकमिव खण्डखण्डम् जातम् । दुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनि जातानि। उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः । विशीर्णाः गृहसोपानमार्गाः । शब्दार्थ- पर्वणि पर्व में पर्याकुलं चारों ओर से व्याकुल, विपर्यस्तम् अस्त-व्यस्त, क्रन्दन

दन (रोना), विपन्नञ्च और विपत्ति, दारुणविभीषिका अत्यधिक भय, क्षणेनैव क्षण भर में,

=

विशीर्णाः = बिखर गए, गृहसोपान् = घर की सीढ़ियाँ

अनुवाद – 2001 ईसवी वर्ष में गणतंत्र दिवस पर्व में सम्पूर्ण भारत वर्ष नृत्य-गीत आदि हर्षोल्लास में

न था तब अचानक ही गुजरात राज्य चारों ओर से बेचैन, अस्त-व्यस्त, रोने से व्याकुल और विपत्ति में पड़

समस्त गुजरात भूकम्प के त्रास से विशेषकर कच्छ जनपद (जिला) विनाश व अवशिष्ट में बदल दिया।

भूकम्प का केन्द्रभूत भुज नगर तो मिट्टी के खिलौनों की भाँति टुकड़े-टुकड़े हो गया। बहुमंजिले भवन क्षणभर ही धाराशायी हो गए। बिजली के खंभे उखड़ गए। घर की सीढ़ियाँ नष्ट हो गई। मार्ग भी नष्ट हो गए। (ख) फालद्वये विभक्ता भूमिः । भूमिगर्भादुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार जलधाराभिः महाप्लावनदृश्यम्

पस्थितम् । सहस्रमिता: प्राणिनस्तु क्षणेनैव मृताः । ध्वस्तभवनेषु सम्पीडिता सहस्रशोऽन्ये सहायतार्थ केरुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म। हा दैव! क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवस्तु ईश्वरकृपया एव द्वित्राणि नि जीवनं धारितवन्तः ।

शब्दार्थ- फालद्वये दो भागों में विभक्ता बँट गई, दुर्वारः = कठिनता से रूकना, क्रन्दन्ति स्म रहे थे, महाप्लावन् = विशाल बाढ़, धारितवन्तः = धारित ( धारण किया), प्राणिनस्तु प्राणी तो,

= शिशवस्तु शिशु तो, क्षुत्क्षामकण्ठा: भूख से व्याकुल कण्ठ वाले। अनुवाद – भूमि दो भागों में विभाजित हो गई। भूमि के गर्भ से ऊपर निकलती हुई, कठिनता से रूकने

जलधाराओं से विशाल बाढ़ का दृश्य उपस्थित हो गया। लगभग सहस्रों प्राणी क्षण भर में, काल के गाल

समा गए। ध्वस्त भवनों में पीड़ित अन्य सहस्रों सहायता के लिए अति करुण क्रन्दन कर रहे थे। हाय दुर्भाग्य! से व्याकुल कण्ठ वाले मृत प्राय कुछ बच्चों ने तो ईश्वर की कृपा से ही दो-तीन दिन जीवन धारण किया। (ग) इयमासीत् भैरवविभीषिका कच्छ- भूकम्पस्य पञ्चोत्तर द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2005 ईस्वी

अर्थ ) अपि कश्मीर प्रान्ते पाकिस्तान देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम् । यस्मात्कारणात् लक्षपरिमिता:
जना: अकालकालकवलिताः । पृथ्वी कस्मात्प्रकम्पते वैज्ञानिकाः इति विषये कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भ विद्यमानाः बृहत्य: पाषाणशिलाः यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा जायते भीषणं संस्खलनम्, संस्खलनजन्य कम्पनञ्च। तदैव भयावहकम्पनं धरायाः उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते

शब्दार्थ – धरायाः = धरती का, इयमासीत् = यह थी, महत्कम्पनं महान् कम्पन, लक्षपरिमिता लाख तक, जातम् हुआ, पृथिव्या पृथ्वी के अन्तर्गर्भ अन्दर, पाषाणशिलाः = पत्थर की चट्टा = जनयति = पैदा करता है, समुत्पद्यते उत्पन्न होता है।

अनुवाद – यह कच्छ भूकम्प का भयंकर आपदा था। 2005 ईसवी में भी कश्मीर प्रान्त व पाकिस्तान पृथ्वी पर महान् कम्पन हुआ, जिसके कारण लाखों की संख्या में लोग असमय काल को प्राप्त हुए। पृथ्वी किस कारण से काँपती है, वैज्ञानिक इस विषय में कहते हैं, कि पृथ्वी के अन्दर गर्भ में विद्यमान विशाल शिलाएं (चट्टानें) जब रगड़ने से टूटती हैं, तब भयंकर संस्खलन पैदा होता है और संस्खलन से कम्पन उत्पन्न होता है। तब भयंकर कम्पन पृथ्वी के ऊपरी तल पर आकर महाकम्पन पैदा करता है, जिससे महाविनाश का दृश्य उत्पन्न होता है।

(घ) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायत इति कथयन्ति भूकम्पविशेषज्ञाः पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निर्यदा खनिजमृत्तिकाशिलादिसञ्चयं क्वथयति तदा तत्सर्वमेव लावारसताम् उपेत्य दुर्वारगत्या धरां पर्वतं वा विदार्य बहिर्निष्क्रामति धूमभस्मावृतं जायते तदा गगनम् । सेल्सियश-ताप मात्राया अष्टशताङ्कतामुपगतोऽयं लावारसो यदा नदीवेगेन प्रवहति तदा पार्श्वस्थग्रामा नगराणि वा तदुदरे क्षणेनैव समाविशन्ति

निहन्यन्ते च विवशाः प्राणिनः । ज्वालामुद्गिरन्त एते पर्वता अपि भीषण भूकम्पं जनयन्ति । शब्दार्थ- विस्फोटैरपि विस्फोटों से भी, क्वथयति तपाती हैं, उपेत्य पास जाकर, दुर्वारगत्या = न रोक सकने वाली गति, विदार्य फाड़कर, धूमभस्मावृतं धुँआ और राख से ढँका, समाविशन्ति समा जाते हैं, निहन्यन्ते= मर जाते हैं, विवशाः बेबस

अनुवाद – ज्वालामुखी के पर्वतों के विस्फोट से भी भूकम्प उत्पन्न होता है, इस प्रकार भूकम्प विशेषज्ञ कहते हैं। पृथ्वी के गर्भ में विद्यमान अग्नि जब खनिज, मिट्टी और शिलाओं के संचय को तपाती है, तब वह सब ही लावा रस को प्राप्त कर भयंकर गति से धरती अथवा पर्वत को फाड़कर बाहर निकलता है, तब आकाश धुएँ और राख से ढँका हुआ हो जाता है। सेल्सियस ताप मात्रा के 800 डिग्री को प्राप्त यह लावा रस जब नदी के वेग से बहता है, तब पास स्थित ग्राम अथवा नगर उसके उदर में क्षण भर में ही समाविष्ट हो जाते हैं और विवश प्राणी मर जाते हैं, ज्वालाओं को प्रकट करते हुए ये पर्वत भी भीषण भूकम्प पैदा करते हैं।

(ङ) यद्यपि दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम, तस्योपशमनस्य न कोऽपि स्थिरोपायो दृश्यते । प्रकृति समक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प एव तथापि भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति यत् बहुभूमिक भवननिर्माणं न करणीयम्। तटबन्धं निर्माय बृहन्मात्रं नदीजलमपि नैकस्मिन् स्थले पुञ्जीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशाद् भूकम्पसम्भवति । वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते अशान्तानि खलु तान्येव महाविनाशम् उपस्थापयन्ति ।

शब्दार्थ- तस्योपशमनस्य उनके शान्त करने का समक्षमद्यापि सामने आज भी, वामनकल्प बौना, रहस्यज्ञाः= रहस्यों को जानने वाला, निर्माय बनाकर, नैकस्मिन् नहीं एक में, सम्भवति सम्भव होता है, क्षिति पृथ्वी, पावक अग्नि

अनुवाद – यद्यपि भूकम्प दैवीय प्रकोप ही है, उसकी शान्ति का कोई उपाय नहीं होता। आज भी प्रकृति के समक्ष विज्ञान से गर्वित मानव बौना ही है, तो भी भूकम्प के रहस्यों को जानने वाले कहते हैं कि बहुमंजिला भवन निर्माण नहीं करना चाहिए। तटबन्ध पुल बनाकर ही बड़ी मात्रा में नदी जल भी एक स्थान पर इकट्ठा नहीं करना चाहिए अन्यथा असन्तुलन के कारण भूकम्प होता है। वास्तव में पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश शान्त हुए ये पञ्चतत्व ही भूतल की योगक्षेम (अप्राप्त की प्राप्ति, प्राप्त की रक्षा करते हैं, निश्चय ही अशान्त ये ही महाविनाश उपस्थित करते हैं।

41
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत

अभ्यास प्रश्नाः

( क ) कस्य दारुणविभीषिका गुर्जरक्षेत्र ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती

उत्तरम् – भूकम्पस्य ।

( ख ) कीदृशानि भवनानि धाराशायीनि जातानि ?

उत्तरम् – बहुभूमिकानि।

(ग) दुर्वार जलधाराभिः किम् उपस्थितम् ?

उत्तरम् – महाप्लावनदृश्यम्।

(घ) कस्य उपशमनस्य स्थिरोपायः नास्ति ?

उत्तरम् – भूकम्पस्य

(ङ) कीदृशाः प्राणिनः भूकम्पेन निहन्यन्ते ?

उत्तरम् – विवशाः ।

प्रश्न 2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

( क ) समस्ताराष्ट्र कीदृशे उल्लासे मग्नम् आसीत् ? उत्तरम् – समस्तराष्ट्रम गणतंत्र दिवस पर्वणि नृत्य-गीतवादित्राणाम्

(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कः जनपदः आसीत् ? उत्तरम् – भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कच्छ जनपदः आसीत्।

(ग) पृथिव्याः स्खलनात् किं जायते ?

उल्लासे मग्नम् आसीत् ।

उत्तरम् – पृथिव्याः स्खलनात् भयावहकम्पनं धरायाः उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महा

विनाशदृश्यं समुत्पद्यते ।

(घ) समग्रं विश्वं कैः आतङ्कितः दृश्यते ? उत्तरम् – समग्रं विश्वं प्राकृतिक (दैवीय) आपदाभिः आतङ्कित दृश्यते ।

(ङ) केषां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते ? उत्तरम् – ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते ।

प्रश्न 3. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत

(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती ।

(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।

(ग) विवशा: प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते ।

(घ) एतादृशी भयावहघटना गढवालक्षेत्रे घटिता। (ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीयं तिष्ठति ।

उत्तरम् – (क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं केषु परिवर्तितवती ? (ख) के कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तगंर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते ?

(ग) विवशा: प्राणिनः कुत्र / कस्मिन् पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते ?

(घ) कीदृशी भयावहघटना गढवालक्षेत्रे घटिता ? (ङ) तदिदानीम् किम् विचारणीयं तिष्ठति ?

प्रश्न 4. ‘भूकम्पविषये’ पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेदम् लिखत। उत्तरम् – (क) भूकम्पधरायाः अत्यन्त विनाशं भवति।

(ख) यदा भूकम्प सम्भवति तदा तरङ्गानां संख्या भूमिः कम्पिता भवति। (ग) धरायाः अन्तः स्थितासु शिलासु संघर्षणं भवति तदा भूकम्पः जायते।

(घ) भूकम्पेन क्षणेनैव भवनानि धाराधायीनि भवन्ति । (ङ) अतः अस्माभिः प्रवृतेः विरुद्धानि कार्याणि न करणीयानि ।

?
प्रश्न 5. कोष्ठकेषु दत्तेषु धातुषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं विधाय रिक्तस्थानानि पूरयत ( क ) समग्र भारतम् उल्लासे मग्नः । (अस् + लट् लकारे)

(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं … (कृ + क्तवतु + ङीप्) (ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीना: । (भू + लङ, प्रथम पुरुष, बहुवचनम् )

(घ ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां (भू लट्, प्रथम पुरुष, बहुवचनम्)

(ङ) मानवाः यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा ?

( प्रच्छ् + लट्, प्रथम पुरुषः, बहुवचनम्)

(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे ………… (सम् + आ + विश् + विधिलिङ प्रथम पुरुष, बहुवचनम् )

उत्तरम् – (क) समग्र भारतम् उल्लासे मग्नः अस्ति।

(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं कृतवती ।

(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः अभवन् ।

(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां भवन्ति । (ङ) मानवाः पृच्छन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा

(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे समाविशेत् । 6.

प्रश्न सन्धिं / सन्धिविच्छेदं च कुरुत (अ) परसवर्णसन्धिनियमानुसारम् –

(क) किञ्च

(ख)

(ग) विपन्नञ्च

(ङ) भुजनगरन्तु

(च)

उत्तरम् –

नगरम्

किम्

सम्

(क) किञ्च किम्

(ख) नगरन्तु

नगरम्

(ग) विपन्नञ्च = विपन्नम्

(घ) किन्नु

(ङ) भुजनगरन्तु

(च) सञ्चयः

(आ) विसर्गसन्धिनियमानुसारम्

( क ) शिशवस्तु

(ख) विस्फोट: + अपि

( ग ) सहस्रशोऽन्ये

(घ) विचित्रो

+

+

विचित्र:

(ङ) (च) वामनकल्प एव भूकम्प: +

=

+

उत्तरम् –

(क) शिशवस्तु

शिशवः + तु

(ख) विस्फोटैरपि = विस्फोट: + अपि

जायते

भुजनगरम्

सम्

तु

नु

चय:

+

+

+

नु

तु

चयः ।

+

+

+

+
(ग) सहस्रशोऽन्ये

(घ) विचित्रोऽयम्

(ङ) भूकम्पो जायते

सहस्र विचित्र:

भूकम्प:

+ अन्ये

अयम् जायते

(च) वामनकल्प एव एव।

वामनकल्प

प्रश्न 7. ( अ ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे विलोमपदानि, तयोः संयोगं कुरुत

(क) सम्पन्नम्

( ख ) ध्वस्तभवनेषु (ग) निस्सरन्तीभिः

(घ) निर्माय

(ङ) क्षणेनैव

(1) प्रविशन्तीभिः

(3) विपन्नम् (4) नवनिर्मितभवनेषु

उत्तरम् – (क) विपन्नम्, (ख) नवनिर्मितभवनेषु (ग) प्रविशन्तीभिः, (घ) विनाश्य, (ङ) सुचिरेणैव। (आ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे समानार्थकपदानि, तयोः संयोगं कुरुत

(क) पर्याकुलम्

(ख) विशीर्णा:

(ग) उद्गिरन्तः

(घ) विदार्य

(ङ) प्रकुपिताम्

(1) नष्टाः

(2) क्रोधयुक्ताम्

(3) संत्रोट्य

(4) व्याकुलम्

(5) प्रकटयन्तः ।

उत्तरम् – (क) व्याकुलम्, (ख) नष्टाः, (ग) प्रकटयन्तः, (घ) संत्रोट्य, (ङ) क्रोधयुक्ताम्

प्रश्न 8. (अ) उदाहरणमनुसृत्य प्रकृति-प्रत्यययोः विभागं कुरुत

यथा- परिवर्तितवती

(क) धृतवान्

(ख) हसन्

परि +

वृत्

+

क्तवतु +

=

(ग) विशीर्णा = + +

वि

क्त

(घ) प्रचलन्ती

(ङ) हत:

उत्तरम् –

(क) धृतवान् = धृ + क्तवतु

(ख) हसन् हस् शतृ

(ग) विशीर्णा वि शृ+ क्त टाप् प्र + चल् शतृ + ङीप् (स्त्री)

(घ) प्रचलन्ती

(ङ) हत:

=

हन् + क्त् (पु)

(आ) पाठात् विचित्य समस्तपदानि लिखत

( क ) महत् च तत् कम्पनम् (ख) दारुणा च सा विभीषिका

( ग ) ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु ( घ) प्राक्तने च तस्मिन् युगे

(ङ) महत् च तत् राष्ट्रं तस्मिन्

उत्तरम्–(क) महत्कम्पनम् (ख) दारुणविभीषिका, (ग) ध्वस्त भवनेषु, (घ) प्राक्तनयुगे,

(ङ) महाराष्ट्रे |

+

+

=

ङीप् (स्त्री) (

(5) विनाश्य |

ङीप् (स्त्री)
पठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषयां लिखत (क) भूमिगर्भादुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम् । सहस्रमिताः प्राणिनस्तु क्षणेनैव मृताः । ध्वस्तभवनेषु सम्पीडिता सहस्रशोऽन्ये सहायतार्थं करुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म हा दैव! क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवस्तु ईश्वरकृपया एव द्वित्राणि दिनानि जीवनं धारितवन्तः ।

(1) एकपदेन उत्तरत

(i) कः ध्वस्ता ?

(ii) क्षणेनैव कः मृताः ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) भूमिगर्भादुपरि कः दृश्यम् उपस्थितम् ? (3) भाषिककार्यम् –

(i) भवनानि’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणं किम् ?

(ii) ‘आसीत्’ क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् (iii) शिशुः’ पदस्य पर्याय पदः कः ?

उत्तरम् – (1) (i) भवन, (ii) प्राणिनः ।

?

(2) (i) भूमिगर्भादुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार- जलधाराभिः (3) (i) बहुभूमिकानि, (ii) भारत, (iii) बालः

महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम् ।

(ख) इयमासीत् भैरवविभीषिका कच्छ- भूकम्पस्य। पञ्चोत्तर द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2005 ईस्वीये वर्षे ) अपि कश्मीर प्रान्ते पाकिस्तान देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम् । यस्मात्कारणात् लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः । पृथ्वी कस्मात्प्रकम्पते वैज्ञानिकाः इति विषये कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भे विद्यमानाः बृहत्य: पाषाणशिलाः यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा जायते भीषण संस्खलनम् संस्खलनजन्यं कम्पनञ्च। तदैव भयावहकम्पनं धरायाः उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते ।

(1) एकपदेन उत्तरत

(i) धराया: महत्कम्पनं कुत्र जातम् ? (ii) कच्छ- भूकम्पस्य विभीषिका कीदृशी आसीत् ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) 2005 ईस्वीये कश्मीरप्रान्ते कः जातः ?

(3) भाषिककार्यम्

(i) जनाः’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम् ? (ii) ‘वैज्ञानिकाः’ कर्तृपदस्य क्रिया पदं किम् ?

(iii) ‘धरां’ इति पदस्य पर्यायं लिखत

उत्तरम् – (1) (i) कश्मीरप्रान्ते, (iii) भैरव।

(2) (i) 2005 ईस्वीये कश्मीरप्रान्ते धरायाः महत्कम्पनं जातम् ।

(3) (i) लक्षपरिमिता, (ii) कथयन्ति, (iii) भूमिं
(ग) यद्यपि दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम, तस्योपशमनस्य न कोऽपि स्थिरोपायो दृश्यते । प्रकृति समक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प एव तथापि भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति यत् बहुभूमिक-भवननिर्माणं न करणीयम् तटबन्धं निर्माय बृहन्मात्रं नदीजलमपि नैकस्मिन् स्थले पुञ्जीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशाद् भूकम्पस्सम्भवति । वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते । अशान्तानि खलु तान्येव महाविनाशम् उपस्थापयन्ति

(1) एकपदेन उत्तरत

(i) कः स्थीरोपायो न दृश्यते ?

(ii) कस्य प्रकोपस्य नाम भूकम्प: जायते ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) वस्तुतः कः योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते ?

(3) भाषिककार्यम् –

(i) ‘सुर: ‘ पदस्य पर्यायपदं गद्यांशान् चित्वा लिखत ।

(ii) ‘करणीयम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?

(iii) ‘कोऽपि’ पदस्य संधि विच्छेदम् कुरुत ।

उत्तरम् – (1) (i) भूकम्पस्य, (ii) दैवस्य –

(2) (i) वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते।

(3) (i) दैव:, (ii) भवननिर्माणं, (iii) कः + अपि ।

Be the first to comment

Leave a Reply

Your email address will not be published.


*