MP board Class 10 Sanskrit Chapters solution NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद्

एकादशः पाठः

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद् ( प्राणों से भी प्रिय मित्र )

पाठ परिचय

प्रस्तुत नाट्यांश महाकवि विशाखदत्त द्वारा रचित ‘मुद्राराक्षसम्’ नामक नाटक के प्रथम अङ्क से लिया गया है। नन्दवंश का विनाश करने के बाद उसके हितैषियों को खोज-खोजकर पकड़वाने के क्रम में चाणक्य अमात्य राक्षस एवं उसके कुटुंबियों की जानकारी प्राप्त करने के लिए चन्दनदास से वार्तालाप करता है किन्तु चाणक्य को अमात्य राक्षस के बारे में कोई सुराख न देता हुआ चन्दनदास अपनी मित्रता पर दृढ़ रहता है। उसके मैत्री भाव से प्रसन्न होता हुआ भी चाणक्य जब उसे राज दण्ड का भय दिखाता है, तब चन्दनदास राजदण्ड भोगने के लिए। सहर्ष प्रस्तुत हो जाता है। प्रस्तुत नाट्यांश में मित्रता के प्रति निष्ठा का अनूठा उदाहरण प्रस्तुत किया गया है। पाठ का हिन्दी अनुवाद

( क ) चाणक्य: वत्स! मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदानीं द्रष्टुमिच्छामि। शिष्यः – तथेति ( निष्क्रम्य चन्दनदासेन सह प्रविश्य ) इतः इतः श्रेष्ठिन् ! (उभौ परि क्रामतः )

शिष्यः (उपसृत्य ) उपाध्याय ! अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः । चन्दनदासः जयत्वार्यः

चाणक्यः श्रेष्ठिन् ! स्वागतं ते । अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभाः चन्दनदासः (आत्मगतम्) अत्यादरः शङ्कनीयः । (प्रकाशम्) अथ किम् आर्यस्य प्रसादेन

?

अखण्डिता मे वणिज्या। भो श्रेष्ठिन् ! प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः चाणक्यः –

चन्दनदासः आज्ञापयतु आर्यः, किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते इति । शब्दार्थ- श्रेष्ठिनम् = सेठ (व्यापारी), मणिकार जौहरी, वणिज्या व्यापार प्रतिप्रियम्

उपकार के बदले किया गया उपकार, तथेति वैसे ही, प्रीताभ्यः प्रसन्न जनों के प्रति अखण्डिता

परिपूर्ण/अखंडित, अस्मत् मुझसे, जानात् = व्यक्ति को, इष्यते चाहते हैं।

अनुवाद – चाणक्य – बेटा प्रिय ! जौहरी सेठ को इस समय देखना चाहता हूँ। शिष्य ठीक है (वैसा ही हो) (निकलकर चन्दनदास के साथ

इधर से, सेठ (दोनों घूमते हुए) ।

शिष्य (पास जाकर) आचार्य जी ! यह सेठ चंदनदास है। चन्दनदास आर्य की विजय हो।

चाणक्य सेठ ! तुम्हारा स्वागत है। क्या व्यापारों का कारोबार बढ़ रहा है ? चन्दनदास ( मन ही मन) अधिक सम्मान शंका योग्य है। (प्रकट रूप से) आर्य की कृपा से

मेरा व्यापार अखण्डित है।

चाणक्य अरे सेठ ! प्रसन्न स्वभाव वालों से राजा लोग उपकार के बदले उपकार चाहते

चन्दनदास – आर्य आज्ञा दें, क्या और कितना इस व्यक्ति से आशा करते हैं।

हैं।

( ख ) चाणक्य: भो श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीति मुत्पादयति चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव

=

=

प्रवेश करके) इधर से,

68 | नववोध संस्कृत भारती ( शेमुषी) कक्षा X (म.प्र.)

चन्दनदासः चाणक्यः – ( सहर्षम) आर्य अनुगृहीतोऽस्मि । • भो श्रेष्ठिन् ! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः ।

चन्दनदास: आज्ञापयतु आर्यः ।

चाणक्यः –

राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव

चन्दनदासः – आर्य ! कः पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ? चाणक्यः – भवानेव तावत् प्रथमम् ।

चन्दनदासः ( कर्णौ पिधाय) शान्तं पापम् शान्तं पापम् । कीदृशस्तृणानामग्निना सह

विरोध: ? शब्दार्थ- अर्थ धन, सम्बन्ध संबंध, भवता आप से, पिधाय बन्द करके, अवगम्यते –

माना जाता है, अधन्य अभागा, तृणानाम् घासों का, अनुगृहीतः = आभारी। अनुवाद – चाणक्य – अरे सेठ! यह चन्द्रगुप्त का राज्य है, नन्द का नहीं नन्द का राज्य धन से ही प्रेम

रखता है। चन्द्रगुप्त तो आपके सुख से ही प्रेम रखता है। चन्दनदास (खुशी से) आर्य! आभारी हूँ।

चाणक्य

हे सेठ! और दुःख का अभाव कैसे उत्पन्न होता है, आपसे पूछने योग्य है।

चन्दनदास – आर्य! आज्ञा दीजिए। चाणक्य – राजा ( के लिए) के विरुद्ध व्यवहार वाला न बनो।

चन्दनदास – आर्य! फिर कौन अभागा राजा के विरुद्ध है ? चाणक्य – सबसे पहले तो आप ही हो।

चन्दनदास – (कानों को छूकर) क्षमा करें, क्षमा करें! सूखी घासों का आग के साथ कैसा

विरोध ?

(ग) चाणक्य: अयमीदृशो विरोधः यत् त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि ।

चन्दनदासः – आर्य! अलीकमेतत् । केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम् ।

चाणक्यः भी श्रेष्ठिन् ! अलमाशङ्कया। भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु

गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति । ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पादयति ।

चन्दनदासः- एवं नु इदम् । तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।

चाणक्यः – पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् “आसीत्” इति परस्परविरुद्ध वचने । चन्दनदासः- आर्य! तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।

शब्दार्थ- ईदृशः = ऐसा, गृहजनम् = घर के व्यक्ति, अलीकम् असत्य, एतत् यह, अनार्येण = दुष्ट के द्वारा, श्रेष्ठिनः = हे सेठ, दोषम् दोष को, अनृतम् झूठ।

अनुवाद – चाणक्य — यहाँ ऐसा विरोध है कि तुम आज भी राजा का बुरा करने वाले अमात्य के परिवार को अपने घर में रखते हो।

चन्दनदास हे आर्य! यह झूठ है, किसी दुष्ट ने आर्य से गलत कहा है।

चाणक्य हे सेठ! आशंका न करो। डरे हुए भूतपूर्व राजपुरुष पुर वासियों की इच्छा से भी उनके घरों में परिवार जन को रखकर दूसरे स्थानों को चले जाते हैं, उससे उन्हें

छिपाने का दोष पैदा होता है। निश्चय ऐसा ही है। उस समय हमारे घर में अमात्य राक्षस का परिवार था । चन्दनदास

चाणक्य चन्दनदास पहले ‘झूठ’, अब ‘ था’। ये दोनों आपस में विरोधी वचन हैं। आर्य! उस समय हमारे घर में अमात्य राक्षस का परिवार था।

–
प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद | 69

(घ) चाणक्य: अथेदानीं क्व गतः ? चन्दनदासः न जानामि ।

चाणक्यः कथं न ज्ञायते नाम ? भो श्रेष्ठिन् ! शिरसि भयम् अतिदूरं तत्प्रतिकारः । चन्दनदास: आर्य! किं मे भयं दर्शयसि ? सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न

समर्पयामि, किं पुनरसन्तम् ? चन्दनदास ! एष एव ते निश्चयः ? चाणक्यः

चन्दनदास: बाढम् एष एव मे निश्चयः ।

(स्वागतम्) साधुः ! चन्दनदास साधुः । शब्दार्थ- इदानीम् = इस समय, क्व कहाँ, गतः गया, अतिदूरम् बहुत दूर दर्शयसि दिखाते हो, बाढम् हाँ, असन्तम् न होने पर / न रहने वाले, गेहे घर में।

चाणक्य:

अनुवाद – चाणक्य – अब इस समय कहाँ गया ?

चन्दनदास नहीं जानता हूँ ।

चाणक्य क्यों नहीं जानते ? हे सेठ ! सिर पर डर है, उसका समाधान बहुत दूर है।

चन्दनदास – आर्य! मुझे क्यों डर दिखाते हो ? राक्षस के परिवार के घर में होने पर भी समर्पित करता फिर न होने पर तो बात ही क्या है ?

चाणक्य हे चन्दनदास ! यही तुम्हारा निश्चय है।

चन्दनदास हाँ, यही मेरा निश्चय है।

(अपने मन में ) शाबाश चन्दनदास, शाबाश (ङ) श्लोक सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने ।

क इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना ।। शब्दार्थ- सुलभेषु सरल होने पर, परसंवेदने दूसरे की वस्तु को समर्पित करने पर, जने संसार

में, विना = बिना, कुर्यात् करें, दुष्करम् कठिन, शिविना शिवि के। अनुवाद- दूसरे की वस्तु को समर्पित करने पर बहुत धन का लाभ सरल होने की स्थिति में, दूसरों की वस्तु की सुरक्षा रूपी कठिन कार्य को एक शिवि को छोड़कर तुम्हारे अलावा कौन कर सकता है।

अभ्यास प्रश्नाः

प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत

( क ) कः चन्दनदासं द्रष्टुम् इच्छति ?

उत्तरम् – चाणक्यः ।

( ख ) चन्दनदासस्य वाणिज्या कीदृशी आसीत् ?

उत्तरम् – मणिकारः ।

(ग) किं दोषम् उत्पादयति ? उत्तरम् – ततस्तत्प्रच्छादनं ।

(घ) चाणक्यः कं द्रष्टुम् इच्छति ?

उत्तरम् – चन्दनदासं ।

(ङ) कः शङ्कनीयः भवति ?

उत्तरम् – चन्दनदासं ।

प्रश्न 2. अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) चन्दनदासः कस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति स्म ?

उत्तरम् – चन्दनदासः अमात्य राक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति स्म।

नहीं
70 | नवबोध संस्कृत भारती (शेमुषी) कक्षा X (म.प्र.)

(ख) तृणानां केन सह विरोधः अस्ति ? उत्तरम् – तृणानाम् अग्निनां सह विरोधः अस्ति। (ग) पाठेऽस्मिन् चन्दनदासस्य तुलना केन सह कृता ?

उत्तरम् – पाठेऽस्मिन् चन्दनदासस्य तुलना शिविना सह कृता। ( घ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियं के इच्छन्ति ? उत्तरम् – प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियं राजानः इच्छन्ति

(ङ) कस्य प्रसादेन चन्दनदासस्य वणिज्या अखण्डिता ?

उत्तरम् – आर्यस्य चाणकस्य प्रसादेन चन्दनदासस्य वणिज्या

प्रश्न 3. स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत

(क) शिविना विना इदं दुष्करं कार्यं कः कुर्यात् । ( ख ) प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृत् ।

(ग) आर्यस्य प्रसादेन मे वणिज्या अखण्डिता

(घ ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः प्रतिप्रियमिच्छन्ति

।

(ङ) तृणानाम् अग्निना सह विरोधो भवति । उत्तरम् – (क) केन् विना इदं दुष्करं कार्यं कः कुर्यात् ?

(ख) प्राणेभ्योऽपि प्रियः कः ?

(ग) कस्य प्रसादेन मे वणिज्या अखण्डिता ?

(घ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः के प्रतिप्रियमिच्छन्ति ?

(ङ) केषाम् अग्निना सह विरोधो भवति ? प्रश्न 4. यथानिर्देशमुत्तरत

( क ) ‘अखण्डिता मे वणिज्या’, अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् ? (ख) पूर्वम् ‘अनृतम्’ इदानीम् आसीत् इति परस्परविरुद्धे वचने, अस्मात् वाक्यात् ‘अधुना’ इति पदस्य

समानार्थकपदं चित्वा लिखत

(ग) ‘आर्य! किं में भयं दर्शयसि’ अत्र ‘आर्य’ इति सम्बोधनपदं कस्मै प्रयुक्तम् ? (घ) ‘प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?

(ङ) तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे’ अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं किम् ?

उत्तरम् – (क) अखण्डिता, (ख) इदानीम् (ग) चाणक्याय, (घ) राजानः, (ङ) समये प्रश्न 5. निर्देशानुसारं सन्धिं/ सन्धिविच्छेदं कुरुत

( क ) यथा – कः

प्राणेभ्यः

आत्मनः

( ख ) यथा – सत्

शरत्

कदाचित् उत्तरम् – (क) प्राणेभ्यः

सज्ज:

आत्मनः

+

+

अपि कोऽपि

अपि

अस्मि सज्जोऽस्मि

+ आत्मनोऽधिकारसदृशम्

+

चित् सच्चित्

चन्द्रः

+ च ।

+

अपि

अस्मि

प्राणेभ्योऽपि

अधिकारसदृशम् आत्मनोऽधिकारसदृशम् ।

+ चन्द्र :

(ख) शरत् कदाचित् च

शरच्चन्द्रः

कदाचिच्च।

अखण्डिता ।
प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद | 71

प्रश्न 6. कोष्ठकेषु दत्तयोः पदयोः शुद्धं विकल्पं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत- (क)… • विना इदं दुष्करं कः कुर्यात् । (चन्दनदासस्य / चन्दनदासेन)

(ख) . इदं वृत्तान्तं निवेदयामि । (गुरवे/गुरोः)

(ग) आर्यस्य

अखण्डिता मे वणिज्या (प्रसादात्/प्रसादेन)

(घ) अलम् …….. | ( कलहेन / कलहात्)

(ङ) वीर: बालं रक्षति (सिंहेन / सिंहात्)

(च) भीतः मम भ्राता सोपानात् अपतत् । (कुक्कुरेण/कुक्कुरात्) प्रश्नं पृच्छति। (आचार्यम्/ आचार्येण )

(छ) छात्र:

‘उत्तरम् – (क) चन्दनदासेन, (ख) गुरवे, (ग) प्रसादेन, (घ) कलहेन, (ङ) सिंहात्, (च) कुक्कुरात्,

(छ) आचार्यम् । प्रश्न 7. अधोदत्तमञ्जूषातः समुचितविलोमपदानि गृहीत्वा लिखत

( असत्यम्, पश्चात्, गुणः, आदरः, तदानीम् तत्र ) ( क ) अनादरः, (ख) दोषः, (ग) पूर्वम्, (घ) सत्यम्, (ङ) इदानीम्, (च) अत्र ।

उत्तरम् – (क) आदरः, (ख) गुणः, (ग) पश्चात्, (घ) असत्यम्, (ङ) तदानीम् (च) तत्र | प्रश्न 8. उदाहरणंमनुसृत्य अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य पञ्चवाक्यानि रचयत् यथा – निष्क्राम्य – शिक्षिका पुस्तकालयात् निष्क्रम्य कक्षां प्रविशति ।

( क ) उपसृत्य, (ख) प्रविश्य, (ग) द्रष्टुम् (घ) इदानीम्, (ङ) अत्र ।

उत्तरम् – (क) उपसृत्य – शिष्याः गुरुकुलं उपसृत्य वेदान अपठन्। ( ख ) प्रविश्य – सः कक्षाम् प्रविश्य अवदत् ।

(ग) द्रष्टुम् – वयम् द्वयः चलचित्रम् द्रष्टुम् अगच्छम्

(घ) इदानीम् – इदानीम् भक्ताः ईश्वरं पूजयन्ति ।

(ङ) अत्र – सा अत्र कोलाहलं करोति ।

पठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत ( क ) चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम् । नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीति

मुत्पादयति चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव । चन्दनदासः- ( सहर्षम) आर्य! अनुगृहीतोऽस्मि ।

चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः

चन्दनदासः आज्ञापयतु आर्यः

चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव। चन्दनदासः- आर्य ! कः पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ।

चाणक्यः भवानेव तावत् प्रथमम् ।

(1) एकपदेन उत्तरत

(i) कस्मिन् अविरुद्धवृत्तिः भव ?

(ii) कस्य अर्थसम्बन्धः प्रीतिम् उत्पादयति ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत (i) इदम् राज्यम् कस्य अस्ति ?

(3) भाषिककार्यम् –

(i) ‘अवगम्यते’ इति पदस्य कः अर्थः ? (ii) ‘धन्यः’ इति पदस्य विपरीतार्थकम् कः ?

72 | नवबोध संस्कृत भारती (शेमुषी): कक्षा X (म.प्र.)

(iii) ‘राज्ञः’ पदस्य पर्यायः किम् अस्ति ? उत्तरम् – (1) (i) राजानि, (ii) नन्दस्य ।

(2) (i) इदम् राज्यम् चन्द्रगुप्तस्य अस्ति ।

(3) (i) ज्ञायते, (ii) अधन्यः, (iii) सम्राट: । ( ख ) चन्दनदासः – (कर्णौ पिधाय) शान्तं पापम् शान्तं पापम् । कीदृशस्तृणानामग्निना सह )

चाणक्यः

–

विरोध: ? अयमीदृशो विरोधः यत् त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं

स्वगृहे रक्षसि ।

चन्दनदासः आर्य! अलीकमेतत् । केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम् । चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन् ! अलमाशङ्कया। भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति । ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पादयति ।

–

(1) एकपदेन उत्तरत – (i) प्रच्छादनं किम् उत्पादयति ? (ii) अग्निना सह केषाम् विरोध ?

(2) पूर्णवाक्येन उत्तरत–

(i) पूर्वराजपुरुषाः किम् कुर्वन्ति ?

(3) भाषिककार्यम् –

(i) ‘असत्य’ पदस्य समानार्थक पदं लिखत।

(ii) ‘राक्षस’ पदस्य पर्याय लिखत

(iii) ‘भीताः’ पदस्य विशेष्य पदम् लिखत।

उत्तरम् – (1) (i) दोषम् (ii) तृणानाम् । –

(2) (i) पूर्वराजपुरुषाः पौराणाम् इच्छताम् अपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरम् व्रजन्ति ।

(3) (i) अलीकम्, (ii) दानवः, (iii) पूर्वराजपुरुषाः ।